Ο νέο-οθωμανισμός του Τ. Ερντογάν ως ένα νέο Sonderweg:

      από το Ναζιστικό στο Οθωμανικό αφήγημα

Η προσπάθεια της Τουρκίας να υπερβεί το πλαίσιο περιφερειακής δύναμης και να περάσει σε ένα άλλο στάδιο που φέρει στοιχεία «πλανητικής» παρουσίας μπορεί να φαντάζει ως μία φρούδα μεγάλη ιδέα, ωστόσο θα πρέπει να αντιμετωπιστεί ως μία κυρίαρχη ιδεολογική συνισταμένη της παρούσας τουρκικής στρατηγικής. 

Κι αυτό γιατί δημιουργεί και αναπαράγει διασταλτικά έναν αυτοτροφοδοτούμενο κύκλο γεωπολιτικής μεγαλομανίας και ένα επικίνδυνο πλαίσιο υψηλών προσδοκιών με άξονα αυτό που έχει προσδιοριστεί ως ένας τουρκικός «νέο-εθνικισμός» ή Sonderweg (special/ separate path). 

Η αντίληψη αυτή φαίνεται να αποτελεί ένα κοινό ιστορικό/ιδεολογικό σημείο σύγκλισης μεταξύ Άγκυρας και Βερολίνου (1) (πέραν των εμπορικών δεσμών που τους συνδέει και της συνεργασίας στο αμυντικό πεδίο).

Ο όρος Sonderweg  αναφέρεται σε μία θεωρία (αλλά και μία σχολή σκέψης) της γερμανικής ιστοριογραφίας και στις επιλογές της χώρας στο πεδίο της εξωτερικής πολιτικής με σημείο αναφοράς-εκκίνησης τον Α Π.Π. 

Παραπέμπει στην ιστορική διαφορετικότητα ενός λαού που οφείλει να ακολουθήσει έναν διακριτό, ξεχωριστό δρόμο απορρίπτοντας με αυτόν τον τρόπο τη συμβατική/φυσιολογική (“normal” development of history) πορεία της ιστορίας.

Ιστορικά καταγράφεται ιδεολογική συγγένεια (πέραν των στρατιωτικών δεσμών) ανάμεσα στις αντιλήψεις που κυριάρχησαν στην Οθωμανική και τη Γερμανική αυτοκρατορία. 

Όπως επισημαίνεται, «η εθνικιστική γερμανική εμμονή ξεκίνησε με την αντίσταση της μετα-πολεμικής Τουρκίας (Α. Π.Π) η οποία ερχόταν σε αντιδιαστολή με την συνθηκολόγηση της Δημοκρατίας της Βαϊμάρης. 

Η άρνηση του Κ. Ατατούρκ να αποδεχθεί τις διευθετήσεις που επέβαλλε η Συνθήκη των Σεβρών ενεργοποίησε τις στρατοκρατικές φαντασιώσεις των γερμανών εθνικιστών οι οποίοι αισθάνθηκαν ταπεινωμένοι από την πλήρη αποδοχή της Συνθήκης των Βερσαλλιών».

Το 1921 άρθρο στη ναζιστική εφημερίδα Völkischer Beobachter υπογράμμιζε: “Σήμερα οι Τούρκοι αποτελούν το πιο νέο έθνος. 

Το γερμανικό έθνος δεν θα έχει άλλη επιλογή μία μέρα από το να καταφύγει στις τουρκικές μεθόδους/πρακτικές». 

Η νίκη των Νεότουρκων το 1923 αποτέλεσε γεγονός με ιδιαίτερη σημειολογική σημασία για τους ταπεινωμένους Γερμανούς. 

Η εφημερίδα Heimatland επεσήμανε: «Η τύχη της Τουρκίας έχει εντυπωσιακές ομοιότητες με τη δική μας. Μέσα από το τουρκικό παράδειγμα μπορούμε να δούμε αυτά που οφείλαμε να είχαμε κάνει. 

Αν θέλουμε να απελευθερωθούμε τότε δεν έχουμε άλλη επιλογή από το να ακολουθήσουμε με τον ένα ή τον άλλο τρόπο το τουρκικό παράδειγμα. 

Αφοί οι Τούρκοι κατάφεραν να ακυρώσουν τη Συνθήκη των Σεβρών τότε γιατί δεν μπορεί να γίνει το ίδιο με τη Συνθήκη των Βερσαλλιών»;(2).

                Νέο-οθωμανισμός & Sonderweg   

Ο Τ. Ερντογάν επέλεξε τη στρατηγική της ρήξης με το κεμαλικό οργανωτικό και εννοιολογικό υπόβαθρο της χώρας και επέλεξε να χαράξει έναν δρόμο που εκ των πραγμάτων ανατρέπει ιστορικό-γεωστρατηγικά θέσφατα. 

Αυτή η επιλογή συνιστά με βάση τη λογική του Sonderweg έναν ξεχωριστό δρόμο.

Όπως εύστοχα επισημαίνεται σε μία από τις πλέον ενδελεχείς αναλύσεις της τουρκικής στρατηγικής, «τα χαρακτηριστικά του τουρκικού νέο-εθνικισμού είναι η αποθέωση του κράτους («the cult of state worship»), η καχυποψία έναντι των ξένων δυνάμεων (κάτι που εν μέρει αιτιολογεί την τουρκική επιθετικότητα έναντι εταίρων της Ελλάδας στην ΕΕ αλλά και έναντι των ΗΠΑ), και η σημασία της παρουσίας ενός πανίσχυρου θεσμικά ηγέτη στο εσωτερικό της χώρας». 

Μόνο αυτά μπορούν να εξασφαλίσουν την επιβίωση μίας χώρας η οποία κατά την τουρκική ηγεσία περιβάλλεται από εχθρικές προς αυτήν χώρες.

Είναι σαφές ότι οι επιλογές του Τούρκου προέδρου αποτελούν νοηματικές συνισταμένες ενός πλέγματος εθνικισμού, Οθωμανισμού και ισλαμικής αντίληψης. 

Ωστόσο όπως ορθά επισημαίνεται, ο Οθωμανισμός είναι το κυρίαρχο συστατικό του τουρκικού Sonderweg. 

Η αντίληψη επαναπροσδιορίζει το ρόλο της σύγχρονης Τουρκίας με όρους παρελθόντος και το οθωμανικό της παρελθόν. 

Το αφήγημα αυτό καλλιεργείται σε επίπεδο πολιτικής ελίτ και εξωτερικεύεται ακόμα και με σαπουνόπερες σε μία προσπάθεια να διαμορφωθεί όχι μόνο η προσδοκία αλλά και η υπόσχεση ενός ένδοξου μέλλοντος. 

Είχε διατυπωθεί αρχικά από τον Α. Νταβούτογλου και τη λογική της αναζήτησης στρατηγικού βάθους ώστε «να υλοποιηθεί το ιστορικό πεπρωμένο» της Τουρκίας να διαδραματίσει ρόλο «παγκόσμιας δύναμης».

Εκ των πραγμάτων το ιδεολογικό υπόβαθρο του νέου στρατηγικού προσανατολισμού της Τουρκίας την απομακρύνει από τους παραδοσιακούς της συμμάχους και τον δυτικό προσανατολισμό της, «επιβάλλοντας» αυτόνομη, ανεξέλεγκτη δράση σε μία διευρυμένη χωροταξία. 

Ουσιαστικά ο στόχος υλοποίησης του «πεπρωμένου» της χώρας δεν μπορεί να υλοποιηθεί με τις δεσμεύσεις που είχε η Τουρκία μέσα από το πλαίσιο σχέσεων της με τις ΗΠΑ και την ΕΕ. 

Οι ευρωατλαντικοί θεσμοί λειτουργούν ως ένας περιοριστικός παράγοντας της διεθνούς δράσης της. Με απλά λόγια – κάτι που είχα επισημάνει σε άρθρο μου – «η διευθέτηση (στρατηγικός προσανατολισμός της Τουρκίας) που προέκυψε από την διεξαγωγή του Ψυχρού Πολέμου δεν ισχύει πλέον».

Τον Φεβρουάριο του 2020 ο Τ. Ερντογάν δήλωνε ότι «μέσα σε 50 χρόνια η Τουρκία θα αναδειχθεί σε μία από τις μεγάλες παγκόσμιες δυνάμεις…με ένδοξες νίκες στο Ιράκ, τη Συρία, την ανατολική Μεσόγειο και σε άλλα μέρη του κόσμου». 

Αυτή η στρατηγική αντίληψη μάλιστα την έχει οδηγήσει σε μία επιλογή υπερεπέκτασης (overstretch) στο στρατιωτικό πεδίο (Κατάρ, Σομαλία, Λιβύη, Ιράκ, Συρία, κατεχόμενα στην Κύπρο), εκπαίδευση στρατιωτικών στο Σουδάν, στήριξη σουνιτικών πολιτικοφυλακών στη Συρία και διεκδίκηση ηγετικού ρόλου στο σουνιτικό Ισλάμ. 

Όλες οι επιλογές παραπέμπουν ιδεολογικά και εννοιολογικά στην υλοποίηση του τουρκικού Sonderweg το οποίο ωστόσο δοκιμάζεται από το έλλειμμα ικανοτήτων, μέσων, οικονομικής δυσπραγίας και υπέρμετρων φιλοδοξιών. Αυτές είναι περισσότερο από εμφανείς στο κείμενο «Πέρα από την Γαλάζια Πατρίδα» το οποίο παραθέτει τις προτεραιότητες της τουρκικής στρατηγικής.

Όπως επισημαίνεται, «οι βάσεις που δημιουργήσαμε στο Κατάρ και στη Σομαλία, οι αποστολές που αναλάβαμε στα πλαίσια του προγράμματος Fight Against Piracy στον Κόλπο του Άντεν, στη Σομαλία και στον Ινδικό Ωκεανό, καθώς και η αυξανόμενη σημασία για την Τουρκία των ναυτικών εμπορικών διόδων στις εν λόγω περιοχές καταδεικνύουν την ανάγκη του τουρκικού ναυτικού να διευρύνει τη ζώνη επιρροής του και να συμπεριλάβει σε αυτήν και τον Ινδικό Ωκεανό.

Ο Ινδικός Ωκεανός και οι παρακείμενες θαλάσσιοι δίοδοι, γνωστοί ως Marine Silk Road, θα πρέπει πλέον να θεωρούνται μέρος της γεωγραφικής χωροταξίας μέσω της οποίας θα πρέπει να διευρύνουμε το πεδίο επιρροής μας στα πλαίσια των στόχων που θέτει η εθνική πολιτική μας. 

Είναι προφανές ότι η ανάπτυξη και διατήρηση της ισχύος του ναυτικού μας με μοναδικό κίνητρο το γεγονός ότι η χώρα μας περιβάλλεται στα τρία μέρη του ορίζοντα από θάλασσες είναι ανεπαρκής, καθώς είμαστε μία χώρα με ιστορικούς, πολιτισμικούς και οικονομικούς δεσμούς με περιοχές που εκτείνονται από το Γιβραλτάρ μέχρι τον Ινδικό Ωκεανό και πέραν αυτού. 

Συνεπώς, η επιβίωση μας ως κράτος και ως έθνος απαιτεί την ενίσχυση της ικανότητας προβολής ναυτικής ισχύος και ένα ναυτικό που να διαθέτει οπλικά συστήματα και εξοπλισμό συμπεριλαμβανομένου του αεροπλανοφόρου VISTOL».

                                          Επίμετρο: Pax Ottomanica; 

Η ρητορική του Τ. Ερντογάν παραπέμπει σε μία Pax Ottomanica/Pax Ottomana, αφού η δράση της Τουρκίας περιγράφεται με όρους προβολής ισχύος, ελέγχου εμπορικών διόδων, 

όρους μερκαντιλιστικής πολιτικής. Χωροταξικά εκτείνεται από «το Γιβραλτάρ μέχρι τον Ινδικό Ωκεανό, τη Μεσόγειο, τη Μέση Ανατολή, τη Βόρεια (και όχι μόνο) Αφρική, την Ασία.

Το Sonderweg του Τ. Ερντογάν θέτει τον πήχη προσδοκιών τόσο ψηλά που οποιοσδήποτε κι αν τον διαδεχθεί δύσκολα θα μπορέσει να εξορθολογήσει την εξίσωση διάθεσης μέσων, υψηλών προσδοκιών και μίας διεθνούς συμπεριφοράς που σέβεται το διεθνές δίκαιο. 

Το διακύβευμα για τον ίδιο τον Τούρκο πρόεδρο δεν είναι μόνο η υστεροφημία του και το ιστορικό ορόσημο του 1923 αλλά η ίδια η επιβίωση του. 

Η επίτευξη των στόχων του θα του προσφέρει ισχυρά όπλα προκειμένου να αντιμετωπίσει τους σκελετούς στο ντουλάπι της διακυβέρνησης του.Μία αποτυχία θα τον καταστήσει στόχο των πάντων. 

           Γ. Βοσκόπουλος, αναπλ. καθηγ. Ευρωπαϊκών Σπουδών, π. πρόεδρος τμ. ΔΕΣ, ΠΑΜΑΚ

                           ----------------------------------------------------------------------------------

 (1) Χαρακτηριστική είναι η ιδεολογική σχέση μεταξύ Κεμαλισμού και Ναζισμού

 (2)               Stefan Ihrig, Atatürk in the Nazi Imagination,Harvard University Press

                                 €€ $  ●► « » ▲▼◄  $$  €  $$   ◄ ▼▲ « »  ●►$  €€